वेरूळ लेणी part1

वेरूळ

 एक पुरातत्व साइट 29 किमी (18 मैल) शहर उत्तर-पश्चिम आहे औरंगाबाद मध्ये भारतीय राज्यया महाराष्ट्र बांधले राष्ट्रकूट राजवंश . तसेच राष्ट्रकूट मध्ये Elapura म्हणून ओळखले जाते कन्नड साहित्य. पण त्याच्या अत्यंत महत्वाचा लेणी प्रसिध्द, वेरूळ एक आहे जागतिक वारसा .  वेरूळ च्या योजना प्रतिनिधित्व भारतीय रॉक-कट आर्किटेक्चर .  34 "लेणी" प्रत्यक्षात Charanandri टेकड्या उभ्या चेहरा बाहेर उत्खनन संरचना आहेत. बौद्ध , हिंदू आणि जैन रॉक-कट मंदिरे आणि उद्देश आणि फायदे याबद्दल माहिती 5 व्या शतकात व 10 व्या शतकातील दरम्यान बांधण्यात आली होती. शेजारी मध्ये बांधले 12 बौद्ध (1-12 लेणी), 17 हिंदू (लेणी 13-29) आणि 5 जैन (लेणी 30-34) लेणी, या काळात प्रचलित धार्मिक सुसंवाद ठेवावी भारतीय इतिहास .  तो आहे अंतर्गत संरक्षित स्मारक भारत पुराणवस्तुसंशोधन सर्वेक्षण . 

इतिहास 

वेरूळ हिंदू, बौद्ध व जैन (6 9 शतके) दरम्यान बांधले गुहेत मंदिरे नियम प्रसिध्द आहे Kalachuri , चालुक्य आणि राष्ट्रकूट राजघराणी. जगन्नाथ सभा बांधलेले 9 व्या शतकाच्या पाच जैन मंदिरे गुहेत एक गटराष्ट्रकूट

बौद्ध लेणी 

या गुंफा व लेणी 5 व्या 7 शतक दरम्यान बांधण्यात आली होती. सुरुवातीला बौद्ध लेणी नंतर टप्प्यात पहिल्या टप्प्यात (400-600) आणि 6-12 मध्ये लेणी 1-5 (7 चेंडू-चेंडू सह, पाचव्या आणि आठव्या शतके दरम्यान तयार लवकरात लवकर संरचना एक होते असे मानले गेले 8), पण आता तो हिंदू लेणी (27,29,21,28,19,26,20,17 आणि 14) काही या लेणी महत्व की आधुनिक अभ्यासक स्पष्ट आहे. लवकरात लवकर बौद्ध लेणी आहे 5,2,3,5 (उजवीकडे विंग) त्यानंतर गुहा 6, 4,7,8,10 आणि 9 गुंफा 11 व 12 होती. सर्व बौद्ध लेणी 630-700 दरम्यान बांधण्यात आले.  या संरचना मुख्यतः समावेश उद्देश किंवा मठ: जिवंत मात्रेत, झोपेत मात्रेत, स्वयंपाकघर, आणि इतर खोल्या समावेश डोंगरावर चेहरा मध्ये कोरलेली मोठी, मल्टि-मजली ​​इमारती,. या मठ लेणी काही कोरीव काम समावेश अशेरा देवीचे स्तंभ आहे गौतम बुद्ध , bodhis आणि संत. या लेणी अनेक मध्ये, शिल्पकारांचा दगड लाकूड स्वरूप देईल तयारीला लागलो आहे. 

बौद्ध लेणी सर्वात प्रसिद्ध गुहेत 10, एक (नकाशा पहा) आहे चैत्यगृह हॉल ( chandrashala लोकप्रिय 'त्या सुताराचा गुहा' म्हणून ओळखले जाते) किंवा 'Vishvakarma गुहेत'. त्याच्या बहु-मजली ​​नोंद पलीकडे ज्या मर्यादा लाकडी तुळ्या ठसा देण्यासाठी खोदलेले आहेत तसेच ते चैत्यगृह म्हणून ओळखले कॅथेड्रल सारखी ठाणाळे लेणी, हॉल आहे. या गुहेत हृदय ठरू एक प्रचार बसला बुद्ध एक 15 फूट मूर्ती आहे. इतर बौद्ध लेणी मिळून, पहिल्या नऊ (लेणी 1-9) सर्व मठ आहेत.गेल्या दोन लेणी, दो ता (गुहेत 11) आणि कथील ता (गुहेत 12) तीन कथा आहेत

गुहा 10

गुहा 10 आठ पेशी, योग्य त्या भिंतीला परत भिंत चार आणि चार एक vihara आहे. तो एक सेल सह समोर एक पुष्कळ खांब असलेले द्वारमंडप होता. शक्यतो इतर जातककथा एक धान्याचे कोठार म्हणून सेवा केली.

विश्वकर्मा 

विश्वकर्मा (गुहा 10) फक्त आहे चैत्यगृह गृह लेणी बौद्ध गट मिळून. स्थानिक विश्वकर्मा "स्वर्गीय शिल्पकार" किंवा सुतार का jhopda "सुताराचा झोपडी" म्हणून ओळखले जाते. हे लेणी 19 बांधकाम आणि 26 नमुना खालील अजिंठा . Stylistic कारणास्तव, या गुहेत बांधकाम तारीख चैत्यगृह एकदा सध्या उद्ध्वस्त आहे एक उच्च स्क्रीन भिंत होती 700 ए नियुक्त केले आहे. समोर वेळी पायऱ्या उड्डाण माध्यमातून प्रवेश केला आहे जे एक रॉक-कट न्यायालयाने आहे. पहिल्या मजल्यावर, एकतर बाजूला त्यांच्या मागे भिंतीवर चेंबर्स सह स्तंभ porticos आहेत. या कदाचित उपकंपनी अशेरा देवीचे स्तंभ आहेत हेतू पण पूर्ण झाली नाही.चैत्यगृह च्या स्तंभ व्हरांड्यात शेवट आणि परत भिंत आतापर्यंत ओवरनंतर एका सेल एकतर एक लहान पवित्र जागा आहे. मार्गिका स्तंभ भव्य squarish shafts आणि ghata-पल्लव (फुलदाणी आणि झाडाची पाने) राजधानी आहे. मुख्य हॉल योजना apsidal आहे आणि साधा कंसात अक्षरात 28 अष्टकोनी स्तंभ मध्यवर्ती नवे आणि बाजूला aisles विभागलेला आहे. चैत्यगृह हॉल apsidal शेवटी कोरलेली आहे एक प्रचंड 3.30 मीटर उंचvyakhyana मुद्रा (शिक्षण पवित्रा) बुद्ध बसलेले जे चेहरा ठाणाळे लेणी, आहे. मोठ्या Bodhi झाड मागे कोरलेली आहे. हॉल ribs (triforium म्हणून ओळखले जाते) खडकात कोरलेली आहेत ज्यात एक घुमटकार आढे असणारा छप्पर आहे लाकडी विषयावर अनुकरण .  खांब वरील friezes मनोरंजन नृत्य म्हणून नागा राण्या, पावसाळा प्रतिकात्मक, तसेच dwarfs आहेत आणि वाद्य वादन. 

हिंदू लेणी 

हिंदू लेणी आठव्या शतकाच्या शेवटी सोळाव्या शतकामध्ये दरम्यान बांधण्यात आले. लवकर लेणी (17-29 लेणी) दरम्यान बांधण्यात आले Kalachuri काळात. पहिल्या लेणी 28, 27 आणि 19. मध्ये सुरू काम या दोन सर्वात प्रभावी लवकर टप्प्यात बांधण्यात लेणी करण्यात आली होती - गुंफा 29 आणि या दोन सोबत 21, काम गुंफा 20 आणि 26 येथे चालू होते, आणि किंचित नंतर लेणी येथे 17, 19 व 28  लेणी 14, 15 व 16 दरम्यान बांधण्यात आले राष्ट्रकूट काळात. काम गुंफा 14 आणि 15 मध्ये सुरुवात केली आणि गुहा 16 मध्ये आली  या सर्व संरचना सर्जनशील दृष्टी आणि अंमलबजावणी कौशल्य एक भिन्न प्रकारच्या प्रतिनिधित्व. काही पूर्ण करण्यासाठी नियोजन आणि समन्वयाची अनेक पिढ्या आवश्यक अशा गुंतागुंती होते.

Kailasanatha मंदिर 

मुख्य लेख: कैलास मंदिर, वेरुळ

म्हणून ओळखले गुहा 16, कैलास मंदिर , वेरूळ च्या अद्वितीय केंद्रस्थानी आहे. या आठवण्याचा करण्यासाठी डिझाइन केलेले आहे माउंट कैलाश , परमेश्वराच्या राहिला शिव - एक कसलाही आधार न घेता उभा असलेला, मल्टि-मजली ​​मंदिरात दिसते, पण तो एकाच खडकातून निर्माण करण्यात आला, आणि त्या क्षेत्रात आकार दुप्पट कव्हर पार्थेनन मध्ये अथेन्स .  सुरुवातीला मंदिर हिमाच्छादित पर्वतावर कैलास करण्यासाठी सारखेपणा वाढत अशा प्रकारे आणखी पांढरा मलम सह झाकलेले होते.

सर्व कोरीव काम एकापेक्षा अधिक पातळी केले आहेत. एक दक्षिण भारतीय सदृश एक दोन मजली गेटवे Gopura यू-आकार अंगणाच्या प्रकट उघडते. अंगणात तीन storeys उच्च columned गॅलरी करून झेल आहे. गॅलरी देवतांचे विविध प्रचंड शिल्पे असलेले प्रचंड कोरीव पटल आणि alcoves करून punctuated आहेत. मूलतः केंद्रीय मंदिर संरचना या गॅलरी कनेक्ट दगडी पूल उड्डाण करणारे हवाई परिवहन, पण या मृत्यू पावल्या आहेत.

अंगणात आत तीन संरचना आहेत. शिव मंदिरात पारंपारिक आहे, पहिल्या पवित्र वळू मोठ्या प्रतिमा आहे नंदी मध्य मंदिराच्या समोर. केंद्रीय मंदिर - नंदी Mantapa किंवा Mandapa - Lingam घरे.नंदी Mandapa 16 खांब वर स्टॅण्ड आणि 29.3 मीटर जास्त आहे. नंदी Mandapa पाया व्यक्ती हत्ती उंच संरचना असणारी आहेत असे सूचित खोदलेले आहेत. एक जिवंत खडक पूल ते मागे शिव मंदिर नंदी Mandapa कनेक्ट. मंदिर स्वतः ची आठवण करून देणारा एक उंच शंकूच्या आकाराचे रचना आहे दक्षिण भारतीय द्रविड मंदिर. पवित्र जागा - खांब, खिडक्या, आतील आणि बाहेरील खोल्या गोळा हॉलमध्ये, आणि त्याच्या हृदय एक प्रचंड lingam पूर्ण - दगड जिवंत पासून कोरलेली, (niches, pilasters, विंडो तसेच देवतांचे प्रतिमा, mithuna सह कोरलेली आहे कामुक नर आणि मादी आकडेवारी) आणि इतर आकडेवारी. प्रवेशद्वार डाव्या येथे देवतांचे सर्वात Shaivaite उजव्या बाजूला असलेल्या देवता आहेत, तर (शिव अनुकरण) Vaishnavaites (विष्णू अनुयायी). अंगणात दोन Dhvajastambhas (फ्लॅगस्टाफ सह खांब) आहेत. भव्य शिल्पकला रावण संपूर्ण ताकदीने, माउंट कैलास भगवान शंकराचे राहिला लिफ्ट प्रयत्न भारतीय कला एक प्रमुख आहे. या गुहेत बांधकाम मानवी अलौकिक बुद्धिमत्ता एक पराक्रम होता - ते रॉक 200.000 टन काढण्याची सामोरे जावे लागले, आणि पूर्ण करण्यासाठी 100 वर्षे लागली. मंदिर राष्ट्रकूट Karnata आर्किटेक्चर एक भव्य यश आहे. हा प्रकल्प कृष्णा मी (757-773) सुरू करण्यात आली राष्ट्रकूट राज्य की राजवंश Manyakheta उपस्थित दिवशी कर्नाटकराज्य. त्याच्या नियम देखील दक्षिण भारतातील पसरला होता, त्यामुळे या मंदिरात प्रचलित शैली मध्ये घेण्यात आलेले होते. त्याची बांधणाऱ्यांनी मध्ये Virupaksha मंदिर धर्तीवर मागच्या पायांचे प्रतिरूप असलेले Pattadakal . दक्षिण भारतातील एका प्रकारचा मंदिर असल्याने, तो उत्तर भारतीय मंदिर सामान्य shikhara नाही. - भारतीय उपखंडासाठंी,1996, Takeo Kamiya, जपान उंचीच्या अकादमी आणि भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण आर्किटेक्चर गाइड

दशावतार 

दशावतार (गुहा 15) बौद्ध मठ म्हणून सुरु होते. हे मध्यम येथे मोफत उभा monolithic mandapa आणि मागील एक दोन मजली उत्खनन मंदिर खुले न्यायालय आहे. मंदिराच्या लेआउट लक्षपूर्वक लेणी 11 वरील मजल्यावर भिंत स्तंभ दरम्यान 12 मोठ्या शिल्पासारखे पटल संबंधित आहे दहा समावेश जे थीम, विस्तृत स्पष्ट अवतार विष्णू आहे. देऊ एक अक्षर Dantidurga समोर mandapa परत भिंतीवर आढळले आहे.कुमारस्वामी मते, या गुहेत लागणा मदत विष्णू मनुष्य-सिंह (जेथे Hiranyakashipu, मृत्यू दर्शवणारी एक आहे नरसिंह ) फॉर्म, Hiranyakashipu च्या खांद्यावर एक जीवघेणा हात बसविणे एक स्तंभ पासून emerges. 

इतर हिंदू लेणी

इतर लक्षणीय हिंदुधर्मीय लेणी नदीच्या देवी च्या figurines आहे Rameshvara (गुहा 21), आहेत गंगा आणि यमुना प्रवेशद्वार आणि ज्या रचना गुहेत मंदिर समान आहे Dhumar Lena (गुहा 29) एलिफंटा बेट मुंबई जवळ. इतर दोन लेणी, 'रावण की Khai (गुहा 14) आणि Nilkantha (गुहा 22) देखील अनेक शिल्पे आहेत.Kumbharvada (गुहा 25) आणि Gopilena (गुहा 27) यांचा समावेश आहे हिंदू लेणी, उर्वरित नाही लक्षणीय शिल्पे आहेत.

लोणावळा हिल स्टेशन

लोणावळा   हिल स्टेशन नगर परिषद मध्ये पुणे जिल्ह्यातील मध्ये भारतीय राज्यच्या महाराष्ट्र  हे 64 किमी दूर शहर आहे पुणे , 96 किलोमीटर (60 मैल) शहर मुंबई . हे हार्ड कँडी त्याच्या उत्पादनासाठी ओळखले जाते chikki  तसेच मुंबई आणि कनेक्ट रेल्वे लाईन वर एक मोठे स्टॉप आहे पुणे . मुंबई उपनगरातील पासून, लोकल उपलब्ध आहेत कर्जत . दोन्ही मुंबई-पुणे द्रुतगती तसेचमुंबई-चेन्नई महामार्ग लोणावळा पार ..

लोणावळा आहे आयएनएस शिवाजी (आधीच्या HMIS शिवाजी) मुख्य आहे भारतीय नौदलाच्या च्या प्रीमियर तांत्रिक प्रशिक्षण संस्था.

इतिहास 

सध्याचे दिवस लोणावळा एक भाग होता यादव राजवंश . नंतर, मुघल प्रदेशात धोरणात्मक महत्व कळाले आणि विस्तारित वेळ प्रदेश ठेवले. प्रदेश आणि"Mavla" वॉरियर्स किल्ले इतिहासात एक महत्वाची भूमिका बजावली मराठा आणि पेशवे साम्राज्याचा.  1871 मध्ये, लोणावळा , खंडाळा हवेची करून शोधप्रभु एलफिन्स्टन मुंबई इलाख्यातील राज्यपाल होता, वेळी. 

पर्यटन 

लोणावळा आणि समीप खंडाळा जुळे हवेची दख्खनचे पठार आणि कोकण तटावर सीमा आखणे सह्याद्रीच्या रांगेत श्रेणी समुद्र सपाटीपासून 622 मीटर (2,041 फूट) आहे. 38 चौरस किलोमीटर (15 चौरस मैल) एक अंदाजे क्षेत्र हवेची पाय खोडणे. पावसाळ्यात पर्यटन शिखरे. नाव लोणावळा साधित केलेली आहे संस्कृत सारख्या अनेक लेणी संदर्भित जे lonavli, Karla लेणी , Bhaja लेणी लोणावळा बंद आहेत आणि Bedsa.लोणावळा खंडाळ्याच्या एक ट्रिप साईट पाहून Karla, Bhaja आणि Bedsa लेणी भेटी आणि दोन, गड, एकत्र केली जाऊ शकते Lohagad आणि विसापूर . व्याज दुसरे स्थान Tungi किल्ला, या गावाजवळ मलिक अहमद यांनी मिळविले किल्ले एक आहे कर्जत आणि त्याच्या नैसर्गिक शक्ती ओळखले जात होते. 

वाहतूक 

वाटेवर

लोणावळा आहे मुंबई-पुणे द्रुतगती आणि अनेक गावांमध्ये चांगली जोडलेले आहे खोपोली , कर्जत , तळेगाव दाभाडे , इ

रेल्वेने 

लोणावळा गाडी चांगली जोडलेले आहे. लोकल 2 तास अंतराने पुणे ते चालवा. बाजूने मुंबई होणारी त्या केंद्रीय ओळ आहे खोपोली गेल्या स्टेशन म्हणून. बस खोपोली बस स्थानका वरून लोणावळा प्रवास उर्वरित 15 किमी पूर्ण करण्यासाठी नियमित अंतराने उपलब्ध आहेत. मुंबई गाडी 2.5 तास आणि पुणे ते 1 ते 1.5 तास लागतो.सर्व गाड्या, मुंबई आणि पुणे, लोणावळा, पनवेल, दरम्यान प्रवास. कर्जत येथे मुंबई, halt पासून रेल्वे संलग्न बँक locomotives रेल्वे प्रवास सुरू करण्यापूर्वी पश्चिम घाट , लोणावळा पोहोचण्याचा.

हवाई 

भारतीय हवाई दलाचे स्टेशन troppo मार्ग वसलेले आहे तरी लोणावळा, विमानतळ नाही Aamby व्हॅली सिटी . Aamby व्हॅली शहर स्वत: च्या खाजगी विमानतळ आहे. जवळच्या व्यावसायिक विमानतळ आहेत पुणे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ 64 किमी आणि छत्रपती शिवाजी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ 104 किमी.  एक सागरी विमान सेवा देखील दरम्यान उपलब्ध आहे जुहू आणि 14 किमी दूर लोणावळा आहे जे पवना धरण. 

लोणावळा खंडाळ्याच्या व्याज ठिकाणे 

• राजमाची पॉइंट

राजमाची पॉइंट लोणावळा सुमारे 6.5 किमी आहे. हा मुद्दा शिवाजी प्रसिद्ध किल्ला, राजमाची (रॉयल terrakouioce) आणि आसपासच्या खोऱ्यात एक आदेश पहा. नियमित राज्य परिवहनाच्या बसेस राज्य परिवहन बस स्टॅन्ड पासून राजमाची पॉइंट, लोणावळा येजा. प्रसिद्ध Vaghjai दारी येथे आहे.

• Ryewood पार्क आणि शिवाजी उद्यान

या लोणावळा मध्ये वसलेले व्यापक बाग आहे. बाग ग्राउंड भरपूर कव्हर आणि तो उंच झाडे पूर्ण आहे. पार्क मध्ये एक जुन्या शिव मंदिर आहे. बाग मुलांना खेळण्यासाठी जागा भरपूर आहे.

• Valvan धरण

Valvan धरण त्याच्या पायथ्याशी एक बाग आहे, आणि गावातील एक लोकप्रिय संध्याकाळी स्पॉट 2 किमी आहे. वीज निर्मिती साठी, सह्याद्रीच्या पायथ्याशी खोपोली पॉवर स्टेशनवर धरणातील पाणी पुरवठा. Kundali नदी धरण चे जलाशय मध्ये फीड.

• लोणावळा लेक

लोणावळा लेक नैसर्गिक देखावा, शहरापासून साधारण 1.6 किमी वेढला आहे. लेक हिवाळा महिन्यांत कोरडा होतो.

• ड्यूक च्या नाक

ड्यूक च्या नाक लोणावळा पासून 12 कि.मी., मुंबई दिशेने ड्रायव्हिंग करताना महामार्ग स्पष्टपणे दृश्यमान आहे. खंडाळा या शोध hikers लोकप्रिय आहे. तसेच Naagphani (कोब्रा च्या प्रगत), उंच कडा ज्या भरपूर नाक तो प्रस्तुत करणारे सर्वात जवळचे वेलिंग्टन ड्यूक, करण्यासाठी त्याचे नाव owes म्हणून स्थानिक पातळीवर ओळखले.

• टायगर्स लीप

तसेच टायगर्स पॉइंट म्हणून ओळखले टायगर्स लीप व्यापक दृश्य देत मीटर 650 प्रती एक निखालस ड्रॉप, एक उंच कडा टॉप आहे. बस पर्यंत उपलब्ध आहेत आयएनएस शिवाजी आणि सुमारे 1.6 किमी उर्वरित अंतर पायी संरक्षित केले आहे.

फक्त वाघ च्या उडी सुमारे, फक्त पावसाळ्यात सक्रिय एक लहान धबधबा आहे. तो तेथे बाद होणे अंमलात आणली जास्त आहे म्हणून, झुपकेदार धरण पेक्षा चांगले पाणी शिथील उद्देश करते. तसेच, संक्षिप्त भिजणे कूळ नंतर, शरदऋतु टायगर्स लीप पाया खाली सर्व मार्ग जाण्यासाठी शक्ती एक वाजवी रक्कम एक प्रवाह होते. Adventurers पाणी चालू खूप मजबूत आहे आणि गडी बाद होण्याचा क्रम जास्त आहे जेथे मधूनमधून जमिनीवर परत जाताना, जेव्हा या तलावामुळे ट्रेक करू शकता.

• Karla लेणी

Karla लेणी लोणावळा जवळ स्थित, देवी Ekvira देवी 2 शतक इ.स.पू. एक प्रसिद्ध मंदिर 3 सुमारे बौद्ध बौद्ध भिख्खू बांधलेले गुहेत अशेरा देवीचे स्तंभ एक जटिल देखील इथे हजर आहे. 

• Lohagad फोर्ट

सुमारे 11.2 कि.मी. एक मजबूत चढाव Malavali रेल्वे स्टेशन 'लोह किल्ला', शिवाजी एकदा एक महाभयंकर लढाई-ठाण्यात घेऊन जाईल. किल्ला आसपासच्या डोंगर आणि खेडी एक आदेश पहा.

• सिंह पॉइंट

Bhushi धरण आणि Aamby व्हॅली दरम्यान निसर्गरम्य बिंदू मिडवे.

• Tungarli तलाव आणि धरण

या लेक आणि धरण तरुण धरण डोंगर चढणे अव्वल जेथे पावसाळ्यात दरम्यान जिवंत. हे धरण ब्रिटिश काळात बांधले आणि आसपासच्या एक प्रसन्न समाविष्टीत होते.

• शूटिंग पॉइंट

राजमाची किल्ला खोऱ्यात भव्य दृश्य पुरवितो जे खंडाळा (बाजार पेठ) च्या शहर, आणखी एक निसर्गरम्य बिंदू. तसेच सेंट मेरी व्हिला होम.

• मेण संग्रहालय

फक्त 3 किमी दूर टोल जवळ Varsoli येथील रेल्वे स्टेशन पासून स्थित आहे लंडन मध्ये प्रसिद्ध कारागीर Tussauds वर मागच्या पायांचे प्रतिरूप असलेले 'सेलिब्रिटी मेण संग्रहालय', पर्यटक एक नवीन आकर्षण आहे.

कुंडलिका व्हॅली, ताम्हिणी घाट

कुंडलिका व्हॅली, ताम्हिणी घाट

कोकणकडा, किल्ले हरिश्चंद्रगड

कोकणकडा, किल्ले हरिश्चंद्रगड

कोकणकडा म्हणजे हरिश्चंद्रगडावरील सर्वात मोठे आकर्षण.
किल्ल्याच्या पायथ्यापासून कोकण कड्याची उंची ४५०० फुट असून हा महाराष्ट्रातील सर्वात उंच कडा आहे.

धारकोरा, मेळघाट अभयारण्य (जि.अमरावती)

धारकोरा, मेळघाट अभयारण्य (जि.अमरावती) - 

मेळघाटाच्या कुशीत वसलेले धारकोरा हे एक आदिवासी गाव आहे.

महाराष्ट्र-मध्यप्रदेशाच्या सीमेवर असलेल्या या गावातील सुमारे 100 फूट उंच धबधबा सर्वांच्या आकर्षणाचे केंद्र आहे.

सह्याद्रीच्या कुशीतले भीमाशंकर

सह्याद्रीच्या कुशीतले भीमाशंकर

एरवी एप्रिल-मे महिन्यातील ऊन आपला प्रकोप दाखवायला सुरवात करतं.. मात्र याच काळात सह्याद्रीच्या कुशीत असलेल्या भीमाशंकरचा परिसर धुक्यात हरवलेला पाहून निसर्गाच्या चमत्काराला आपण नमस्कार करतो... सर्वत्र हिरवाई... पक्षांचा किलबिलाट...अशा प्रसन्नचित्त वातावरणात आपण भीमाशंकरच्या चरणी नतमस्तक होतो...

भीमाशंकर.. बारा ज्योतिर्लिंगापेकी एक. . .डाकिन्या भीमाशंकर अशी पुराणात ओळख असलेल हे एक थंड हवेच ठिकाण. . .निसर्गप्रेमी, जंगलप्रेमी, गिर्यारोहक, पक्षीनिरीक्षक यांच्यासाठे हे नंदनवनच. तीर्थाटनाबरोबरच वन्यजीव व वनौषीधींचा अभ्यास याठिकाणी करायला मिळतो.
येथे येणारे भाविक मंदीराचा परिसर पाहूनच प्रसन्न होतात. हेमाडपंथी रचना असलेल्या या मंदीरात चांदीचे शिवलिंग आहे. याठिकाणी श्रावणात, महाशिवरात्रीला मोठी यात्रा भरते. लाखो भाविकांचे श्रद्धास्थान असलेल्या भीमाशंकरची ओळख आता वनपर्यटनाचे ठिकाण म्हणूनही होऊ लागली आहे.

पुणे, ठाणे, रायगड या तीन जिल्ह्यांचा 125 चौरस किलोमीटर क्षेत्राचा हा परिसर.. या क्षेत्रात पसरलेल्या अभयारण्यात सांबर, चितळ, हरीण, भेकर, तरस, कोल्हे, रानडुकरे, उदमांजर, खवले मांजर, वानर, ससे या प्राण्यांचा वावर आहे. या जंगलात असलेल्या गावांतील लोकांची ये-जा करण्याची वाट याच जंगलातूनच जाते. रात्री-अपरात्री या वाटेनेच ते जातात-येतात पण इथली जनावरं त्यांच्या अंगावर आली नाहीत. त्यांच्या रहाण्याच्या जागा पायवाटेपासून बर्‍याच अंतरावर असल्यामुळे असेल कदाचित. मंदिराच्या पूर्वेला थोड्या अंतराने खाली गेलं की जंगलाची सुरुवात होते. दहा मिनिटांच्या अंतराने घनदाट जंगल सुरु होते. रानटी आंबे, जांभळ, करप (अंजन), मळवा, फनसाल, करंबो, शेंद्री, हिरडा, भेडा ही वृक्ष दाटीवाटीने उंचीसाठी स्पर्धा करतायत असा भास व्हावा एवढया उंचीचे वृक्ष. सूर्याच्या किरणांना जमिनीवर येण्यासाठी मज्जाव . . . त्यामुळे वातावरणात गारवा. जसजस आपण जंगलाच्या आतमध्ये जाऊ तसा गारवा वाढत जातो.

घनदाट अरण्यातून दोन कि.मी.च्या अंतरावर गुप्त भीमाशंकर आहे. त्या रस्त्यानी जाताना आपली नजर भिरभिरती ठेवल्यास बर्‍याच गोष्टींची माहिती होते. टिपनी ही वनस्पती मुका मार लागलेल्या ठिकाणी चोळून लावल्यास साकळलेले रक्त पूर्ववत होण्यास मदत होते. ही वनस्पती या ठिकाणी मुबलक प्रमाणात मिळते. आपण मसाले भाताला चवदार करण्यासाठी तमालपत्र टाकतो. ते देखील या ठिकाणी मुबलक प्रमाणात आढळते. येथील आदिवासी याचा उपयोग करतात. त्यांच्या जवळून जाताना त्या वासाची खात्री होते. हे सर्व निरिक्षण करता करता आपण पुढे गेलात की, एका दरीत पापमोचन तीर्थ दिसते जे भीमाशंकर मंदिराजवळील कुंडापासून जमिनीखालून वाहत या ठिकाणी भीमा नदेच्या रुपात प्रकट होते. त्या स्थळालाच 'गुप्तभीमा ' असे म्हटले जाते. भिमा जिथे उगम पावते तिथे दगडामध्ये छोटेसे शिवलिंग आहे. लहान झर्‍याच्या स्वरुपात वाहणारा प्रवाह पावसाळ्यात मोठा धबधबा होतो, तो या शिवलिंगावर पडून सतत अभिषेक करत असतो. चोहोबाजूंनी हिरव्या गर्द टेकड्यांनी अच्छादलेले हे ठिकाण सुंदर आहे. मनाला पुन्हा पुन्हा साद घालणारं हे ठिकाण पर्यटकांसाठी दुहेरी मेजवानी देणारं आहे. सह्याद्रीच्या अगदी शेवटच्या टोकावर वसलेलं हे स्थान भोवतालच्या जगाचं, किल्याचं, नद्यांच आणि अनेक पर्यटन स्थळांचं अनोखं, आल्हाददायक दर्शन घडवतं. त्याचा आस्वाद घ्या. मात्र हा आस्वाद घेताना येथील निसर्ग, पर्यावरणाला धक्का लागणार नाही, याची काळजीही घ्या आणि सुट्यांचा आनंद व्दिगुणीत करा.

लोणार सरोवर, जि.बुलढाणा

लोणार सरोवर, जि.बुलढाणा

लोणार सरोवर हे महाराष्ट्र राज्यामधील बुलढाणा जिल्ह्यातले खार्‍या पाण्याचे एक जगप्रसिद्ध सरोवर आहे.याची निर्मिती एक उल्केमुळे झाली.

उल्कापातामुळे तयार झालेले हे सरोवर औरंगाबाद शहरापासून १५० कि.मी. अंतरावर आहे. सुमारे पन्नास हजार वर्षांपूर्वी उल्कापाताने तयार झालेल्या लोणार सरोवरामुळे बुलढाणा जिल्हा अनेकांना परिचित झाला आहे. जगातील सर्वात मोठ्या आकाराच्या सरोवरांपैकी दुसऱ्या क्रमांकाचे नैसर्गिक सरोवर म्हणून लोणारचे सरोवर आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रसिद्ध आहे. तसेच हे सरोवर जगातील तिसऱ्या क्रमांकाचे खाऱ्या पाण्याचे सरोवर आहे. लोणार हे बेसॉल्ट खडकातील एकमेव मोठे आघाती विवर आहे. लोणार सरोवराच्या जतन व संवर्धनासाठी लोणार विवर हे वन्यजीव अभयारण्य म्हणून घोषित केले आहे.

लोणार सरोवराचा व्यास सुमारे १६०० मीटर असून खोली १५० मीटर आहे व याचा परीघ सूमारे ७ कि. मी. आहे. असे मानले जाते की जी उल्का पडली तिचे वजन दोन लाख टन होते तर लांबी ६० मीटर होती. ही उल्का तीन तुकड्यांत विभागली गेली ज्यामुळे तीन वेगवेगळी सरोवरे निर्माण झाली. त्यांतील गणेश सरोवर व अंबर सरोवर ही सरोवरे आता कोरडी पडली आहेत. सन १८२३ मध्ये ब्रिटिश ऑफिसर सी.जे.इ. अलेक्झांडर याने हे सरोवर प्रथम शोधून काढले. सरोवरातील पाणी पिण्याच्या पाण्यापेक्षा दहापट अधिक खारट आहे. या पाण्यात सोडियम क्लोराइड, कार्बोनेट, बायकार्बोनेट यांसारखे पदार्थ सापडतात. परंतु हे पाणी वाहून जात नसल्याने ही खनिजद्रव्ये एका जागी एकत्रित होतात. काही वर्षांपूर्वी सरोवरातील पाण्याचे बाष्पीभवन झाल्यावर, येथील गावकर्यांना हे पदार्थ स्फटिकरूपात बघायला मिळाले. अशा परिस्थितीत येथे कोणत्याही प्रकारची जैवसृष्टी आढळणे म्हणजे अशक्य कोटीतील गोष्ट होय परंतु तरीही येथे काही प्रकारचे जीवाणू व शेवाळे आढळते. या पाण्यामुळे बरेच त्वचारोग बरे होतात असे मानले जाते. अकबराच्या काळात येथे मीठाचा कारखाना होता.

पौराणिक आख्यायिकेनुसार लवणासुर नावाच्या राक्षसाला विष्णूने मारले. त्याच्या नावावरूनच या सरोवरास व या परिसरास लोणार नाव मिळाले.या परिसरातील विष्णू मंदिर व इतर मंदिरे हेमाडपंतीय शैलीमध्ये बांधली आहेत. येथील गोमुख मंदिर प्रेक्षणीय आहे. परिसरात १४ मंदिरे असून ती विविध राजवटीत बांधली गेली आहेत. सर्वांत जुने मंदिर १३०० वर्षे जुने आहे. एका मंदिरात लोणार सरोवर कसे तयार झाले याविषयीच्या मूर्ती पाहायला मिळतात..

ब्रम्हगिरी पर्वत (त्र्यंबकेश्वर,नाशिक)

ब्रम्हगिरी पर्वत (त्र्यंबकेश्वर,नाशिक)

ब्रह्मगिरी हा सह्याद्रीच्या रांगेमधला एक विशाल डोंगर आहे. उंचीनुसार हा महाराष्ट्र राज्यातील दुसर्‍या क्रमांकाचा सुळका आहे.

हा डोंगर त्र्यंबकेश्वर तालुक्यात आहे.ब्रह्मगिरी डोंगरामधून वैतरणा नदी, अहिल्या नदी आणि गोदावरी नदी या नद्यांचा उगम होतो.

-पौराणिक आख्यायिका आणि स्थानमाहात्म्य-

ब्रह्मदेवाने एकदा विष्णूला म्हटले,‘मी सृष्टिकर्ता असल्यामुळे शिवमहिमा काय तो मलाच माहीत आहे.’ विष्णूने मात्र नम्रपणे सांगितले की,‘मी पुष्कळ तप केले, परंतु मला अजूनही शिवाचे ज्ञान झालेले नाही.’ या संवादानंतर ब्रह्मा आणि विष्णूंनी शिवाचा शोध घ्यावा असे ठरवले. ब्रह्माने शिवाचे मस्तक शोधावे आणि विष्णूने चरण. दोघांनी पुष्कळ शोध घेतला, पण तो व्यर्थ ठरला. तेव्हा ब्रह्मदेवाने एक कारस्थान रचले. त्याने आपल्या सामर्थ्याने गाय आणि केतकीपुष्प निर्माण केले आणि त्यांना आपल्या बाजूने साक्ष देण्यास राजी करत आपल्याला शिवाचे मस्तक सापडल्याचा दावा केला. देवांना या दाव्याबद्दल शंका वाटली. तिचे निराकरण करण्यासाठी ते शिवलोकात गेले. त्यांचे म्हणणे ऐकल्यानंतर ब्रह्मदेवाचे कारस्थान शिवाच्या ध्यानात आले. तो क्रोधित झाला आणि त्याने ब्रह्मदेवाला शाप दिला, ‘आजपासून भूतलावर तुझी कोणीही पूजा करणार नाही.’

ब्रह्मदेवालाही शिवाचा राग आला आणि त्याने शिवाला प्रतिशाप दिला. ‘तू भूतलावर पर्वत होऊन राहशील’ नंतर ब्रह्मदेवाला आपल्या कृत्याचा पश्चात्ताप झाला. त्याने शिवाची तपश्चर्या केली. शिव प्रसन्न झाला. त्याने ब्रह्मदेवाला वचन दिले,‘पर्वतरूपाने भूतलावर माझे वास्तव्य असेल आणि या पर्वताचे नाव ब्रह्मगिरी असेल!’तसेच येथे शंकराने जटा आपटल्या व त्यातून गंगेचा/गोदावरी नदीचा उगम झाला अशीही कथा आहे.

ज्ञानेश्वरांचे वडील विठ्ठलपंत आपल्या मुलांना घेऊन त्र्यंबकेश्वराच्या दर्शनासाठी आले होते. त्यावेळी ब्रह्मगिरी पर्वतावरच्या एका गुहेत तपश्चर्या करत असलेल्या गहिनीनाथांचे दर्शन निवृत्तिनाथांना घडले होते.

त्र्यंबकेश्वराचं दर्शन आणि ब्रह्मगिरीला प्रदक्षिणा ही परंपरा जुनी आहे.हा डोंगर चढण्यासाठी साधारणपणे तीन ते पाच तास लागतात.

'स्वयंभू श्री मार्लेश्वर देवस्थान'

'स्वयंभू श्री मार्लेश्वर देवस्थान' (संगमेश्वर, जि.रत्नागिरी)

महाराष्ट्र राज्यातील, रत्नागिरी जिल्ह्यात संगमेश्वर नावाचा एक छोटासा तालुका आहे. त्याच तालुक्यात देवरुख ह्या गावापासून १६ किमी अंतरावर मार्लेश्वर हे शिवाचे प्रसिद्ध ठिकाण आहे. हे शिवस्थान डोंगरावरील गुहेत आहे. ह्या गुहेत दोन शिवपिंडी आहेत, त्यातील एक मल्लिकार्जुन तर दुसरी मार्लेश्वर ह्या नावाने ओळखल्या जातात. असे सांगण्यात येते की, हे दोघे भाऊ असून मल्लिकार्जुन हा मोठा भाऊ आहे. जेव्हा हे स्थान निर्माण झाले तेव्हा येथे पार्वती नव्हती. आणि म्हणूनच ह्या देवस्थानाची अशी पद्धत आहे की येथे दर मकर संक्रांतीला शिव-पार्वतीचे लग्न लावले जाते. मार्लेश्वर हा वर तर साखरपा ह्या गावाची भवानी मंदिर (गिरिजादेवी) ही वधू समजून लग्न लावले जाते. हा लग्न सोहळा लिंगायत पद्धतीने लावला जातो. ह्या शिव पिंडी स्वयंभू आहेत.

गावापासून दूर असलेल्या छोट्याश्या गुहेत असलेले हे ठिकाण निसर्गरम्य व हिरव्यागार वनराईने नटलेले आहे. ह्या स्थानाचे एक आकर्षण म्हणजे येथे वाहणारा धबधबा. सुमारे २०० फूट उंचीवरून पडणारा हा धबधबा धारेश्वर ह्या नावाने ओळखला जातो. सह्याद्रीच्या कड्यावरून हा धबधबा पुढे बावनदी म्हणून वाहू लागतो. माघ महिन्यात ह्या धबधब्याखाली आंघोळ करणे हे खूप पवित्र समजले जाते.
मार्लेश्वरला जाण्यासाठी साखरपा, देवरुख तसेच रत्नागिरीहून राज्य परिवहन महामंडळाच्या गाड्या आहेत.

खंडा आणि त्याचे प्रकार:...

खंडा आणि त्याचे प्रकार:

खंड (करणे) म्हणजे विभागणे, तोडणे किंवा कापून २ तुकडे करणे. खंडा म्हणजे २ किंवा तुकडे करून खांडोळी करण्याचे शस्त्र. खंडाचे अनेक प्रकार आहेत

खंडा: प्राचीन काळी खंडा खूपच जड आणि रुंद पातीचा असे. त्याला करवती सारखे त्रिकोणी दात असत. पण वागवण्यास खूपच जड आणि बाळगण्यास जिकरीचे असे. त्याकाळी, याला खड्ग म्हणत असत. गुप्त साम्राज्याच्या काळात शश्त्रांमध्ये खूप सुधारणा घडून ति पेलण्यास व बाळगण्यास सोपी अशी जडण घडणीची तयार होऊ लागली.

किरच: खंडाचाच एक प्रकार पण पाती वजनाने हलकी आणि बाकदार. वजनाने कमी असल्याने फिरवण्यास अधिक सोपी. खंडा एक घाव दोन तुकडे करण्यास उपयुक्त असे तर किरच भोसकण्यासाठी. वजनाने हलकी असल्याने सामान्य अंगयष्टीचे सैनिकही तिला चालवू शकत असत.

सोसुनपट्टा: खंडाचा पहिला उपप्रकार. किरच पेक्षा अधिक रुंद आणि खंडाचीच कामगिरी, फक्त वजनाने नेहमीच्या खंडा पेक्षा कमी म्हणून घोड्यावरून लढताना फिरवण्यास सोपे. रेडे, हेले, बकरे बळी देण्याची पूर्वी प्रथा अधिक प्रमाणात होती तेव्हा रेडा, हेले आणि बकरे कापण्यास सोसुनपट्टा वापरला जाई कारण त्याची बाकदार पातीने मान छाटण्यास सोपे जाई.

खुकरी: सोसूनपट्ट्याचा छोटा आविष्कार जो खंजीर/ कटार प्रकारात मोडतो. शत्रूच्या माना छाटण्यासाठी उपयुक्त.

सदर खंडा राष्ट्रीय संग्रहालय, नवी दिल्ली येथे संग्रहात आहे.

किल्ले सज्जनगड, सातारा (marathi)

किल्ले सज्जनगड, सातारा

किल्ल्याची उंची:- ३३५० फूट
किल्ल्याचा प्रकार:- गिरीदुर्ग
डोंगररांगः- सातारा
जिल्हा :- सातारा
श्रेणी:- मध्यम

प्रतापगडाच्या पायथ्यापासून सहयाद्रीची एक उपरांग शंभूमहादेव या नावाने पूर्वेकडे जाते. या रांगेचे तीन फाटे फुटतात. त्यापैकी एका रांगेवर सज्जनगड उर्फ परळीचा किल्ला वसलेला आहे. समर्थ रामदासांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेली इथली माती प्रत्येकाने भाळी लावावी. अनंत कवींनी या पावन भूमीचे अतिशय उत्तम वर्णन केले आहे.

सातारा शहराच्या नैऋत्येस अवघ्या दहा की.मी. अंतरावर उरमोडी उर्फ उर्वशी नदीच्या खोर्‍यात हा दुर्ग उभा आहे.

इतिहास:-

प्राचीन काळी या डोंगरावर आश्र्वालायन ऋषींचे वास्तव्य होते,त्यामुळे या किल्ल्याला 'आश्र्वलायनगड' म्हणू लागले. या शब्दाचा अपभ्रंश म्हणजे अस्वलगड हे देखील नाव मिळाले. या किल्ल्याची उभारणी शिलाहार राजा भोज ह्याने ११व्या शतकात केली. या गडाच्या पायथ्याशी परळी नावाचे गाव होते. म्हणूनच ह्याला परळीचा किल्ला असे देखील संबोधीले जायचे. चौथा बहमनी राजा महंमदशहा (१३५८-१३७५) याच्या कारकिर्दीत या किल्ल्याचा उल्लेख आढळतो. पुढे हा किल्ला बहमनी राज्याचे वारसदार आदिलशहा कडे गेला. इ.स.१६३२ पर्यंत फाजलखान ह्या किल्ल्याचा किल्लेदार असल्याचा उल्लेख आढळतो. २एप्रिल इ.स.१६७३ मध्ये शिवाजी राजांनी हा किल्ला आदिलशहाकडून जिंकून धेतला. शिवरायांच्या विनंती वरून समर्थ रामदास गडावर कायमच्या वास्तव्यासाठी आले. किल्ल्याचे नामकरण करण्यात आले सज्जनगङ. पुढे राज्याभिषेकानंतर शिवाजीराजे सज्जनगडावर समर्थांच्या दर्शनास आले. पुढे ३-११-१६७८ रोजी शिवरायांनी संभाजी महाराजांना समर्थांकडे पाठवले. पण ३-१२-१६७८ रोजी संभाजी महाराज सज्जनगडावरून पळून जाऊन दिलेरखानाला मिळाले. शिवरायांच्या निधनानंतर १८ जानेवारी १६८२ रोजी श्री राममूर्तींचे गडावर स्थापना करण्यात आली. २२ जानेवारी १६८२ मध्ये समर्थांनी समाधी घेतली. समर्थांनी आपल्या पश्चात सर्व अधिकार दिवाकर गोसाव्याला दिले असले तरी गडाची व्यवस्था भानजी वरामजी गोसावी यांच्याकडे सोपवली होती. पुढे यांत भांडणतंटा सुरू झाला. ही गोष्ट संभाजी महाराजांच्या कानावर जाताच त्यांनी २६-१६८२ रोजी सज्जनगडाचा मुद्राधारी जिजोजी काटकर हयाला पत्र लिहले की ''श्री स्वामी अवतार पूर्ण करण्याअगोदरच आज्ञा केली होती......ऐसे असता उद्धव गोसावी उगीच द्रव्य लोभास्तव भानजी व रामजी गोसावी यांसी कटकट करितात,तुम्ही उद्धव गोसावी यांसी पत्रे व वस्त्रे भानजी व रामजी यांजकडून देवविली म्हणून केलो आले. तरी तुम्हास ऐसे करावयाचे प्रयोजन काये व उद्धव गोसावी यांसी कटकट रावया गरज काये या उपरी जे जे वस्त्रभाव व द्रव्य उधव गोसावी यांचे आधीन करविले असेली ती मागते भानजी व रामजी याचे स्वाधीन करणे.उधव गोसावी यांसी कटकट करू न देणे. श्री स्वामींचे पहिलीच आज्ञा करणे. वेदमूर्ती दीवाकर गोसावी यांचे ईमाने आम्हास श्रुत होऊन होणे तो होईल.....या उपरी घालमेलीत पडावया प्रयोजन नाही. श्री स्वामींच्या समुदायांशी काडीइतके अंतर पडो न देणे... या पत्रा प्रमाणे राहाटी करणे.'' या नंतर पुढे २१ एप्रिल १७०० मध्ये फतेउल्लाखानाने सज्जनगडास वेढा घातला. ६ जून १७००ला सज्जनगड मोगलांच्या ताब्यात गेला व त्याचे 'नौरससातारा' म्हणून नामकरण झाले. १७०९ मध्ये मराठांनी पुन्हा किल्ला जिंकला. १८१८ मध्ये किल्ला इंग्रजांच्या हाती पडला.

गडावरील पहाण्यासारखी ठिकाणे:-

गडावर शिरतांना लागणार्‍या पहिल्या दरवाजाला 'छत्रपती शिवाजी महाराजद्वार' असे म्हणतात. हे द्वार आग्रेय दिशेस आहे. दुसरा दरवाजा पूर्वाभिमुख असून त्याला 'समर्थद्वार' असेही म्हणतात. आजही हे दरवाजे रात्री दहा नंतर बंद होतात. दुसर्‍या दारातून शिरतांना समोरच एक शिलालेख आढळतो.
ज्या पायर्‍यांनी आपण गडावर प्रवेश करतो त्या पायर्‍या संपायच्या अगोदर एक झाड लागते. या झाडापासून एक वाट उजवीकडे जाते. या वाटेने ५ मिनिटे पुढे गेल्यावर एक रामघळ लागते. ही रामघळ समर्थांची एकांतात बसण्याची जागा होती. गडावर प्रवेश केल्यावर डावी कडे वळावे.
घोड्यांना पाणी पाजण्यासाठीचे घोडाळे तळे दिसते. घोडाळे तळ्याच्या मागच्या बाजूस एक मशिदवजा इमारत आहे तर समोरच आंग्लाई देवीचे मंदिर आहे. ही देवी समर्थांना चाफळच्या राममूर्ती बरोबरच अंगापूरच्या डोहात सापडली. मंदिरा समोरच ध्वजस्तंभ आहे. नंतर आल्यामार्गाने पुन्हा तळयापाशी यावे व सरळ पुढे चालत जावे.वाटेतच उपहारगृह,श्री समर्थ कार्यालय आणि धर्मशाळा लागतात. धर्मशाळेच्या समोरच सोनाळे तळे आहे. याच तळ्यातील पाणी पिण्यासाठी वापरतात.तळ्याच्या मागील बाजूस पुष्पवाटीका आहे. सोनाळे तळ्याच्या समोरून जाणारी वाट पकडावी आणि आपण मंदिराच्या आवारात येऊन पोहचतो. समोरच पेठेतल्या मारुतीचं मंदिर आहे तर बाजूला श्रीधर कुटी नावाचा आश्रम आहे. उजवीकडे श्रीरामाचे मंदिर,समर्थांचा मठ आणि शेजघर आहे. या ठिकाणी समर्थांच्या वापरातील सर्व वस्तू ठेवल्या आहेत. हे सर्व पाहून झाले की मंदिराच्या पुढच्या द्वारातून बाहेर पडायचे आणि डावीकडे वळावे. प्रथम 'ब्रम्हपिसा' मंदिर लागते आणि पुढे गेल्यावर धाब्याच्या मारुतीचे मंदिर आहे. समोरच किल्ल्याचा तट आहे.येथून सभोवतालचा परिसर फारच सुंदर दिसतो.गड फिरण्यास दोन तास पुरतात.

गडावर जाण्यासाठी दोन मार्ग आहेत. सातारा ते परळी अंतर १० की.मी.चे आहे. परळी हे पायथ्याचे गाव. परळी पासून गडावर जाण्यासाठी पायर्‍या आहेत. साधारण ७८० पायर्‍यांनंतर गडाचा दरवाजा लागतो. गडावर जाण्यास परळीपासून एक तास पुरतो

गडावरून दिसणारा आजूबाजूचा प्रदेश:-
अजिंक्यतारा
सातारा शहराचे दृश्य.
चाफळ चे राममंदिर ई

जय भवानी..जय शिवाजी..!!

MarathiKing.In

छत्रपति शिवाजी राजे भोसले (१६३०-१६८०) part2

मुगलों के साथ संघर्ष

उत्तर भारत में बादशाह बनने की होड़ खतम होने के बाद औरंगजेब का ध्यान दक्षिण की तरफ गया। वो शिवाजी की बढ़ती प्रभुता से परिचित था और उसने शिवाजी पर नियंत्रण रखने के उद्येश्य से अपने मामा शाइस्ता खाँ को दक्षिण का सूबेदार नियुक्त किया। शाइस्का खाँ अपने १,५०,००० फोज लेकर सूपन और चाकन के दुर्ग पर अधिकार कर पूना पहुँच गया। उसने ३ साल तक मावल मे लुटमार कि। एक रात शिवाजी ने अपने ३५० मवलो के साथ उनपर हमला कर दिया। शाइस्ता तो खिड़की के रास्ते बच निकलने में कामयाब रहा पर उसे इसी क्रम में अपनी चार अंगुलियों से हाथ धोना पड़ा। शाइस्ता खाँ के पुत्र, तथा चालीस रक्षकों और अन्गिनत फोज का कत्ल कर दिया गया। इस घटना के बाद औरंगजेब ने शाइस्ता को दक्कन के बदले बंगाल का सूबेदार बना दिया और शाहजादा मुअज्जम शाइस्ता की जगह लेने भेजा गया।

सूरत में लूट

इस जीत से शिवाजी की प्रतिष्ठा में इजाफ़ा हुआ। 6 साल शास्ताखान ने अपनी १५०००० फोउज लेकर राजा शिवाजी का पुरा मुलुख जलाकर तबाह कर दिया था। ईस् लिए उस् का हर्जाना वसूल करने के लिये शिवाजी ने मुगल क्षेत्रों में लूटपाट मचाना आरंभ किया। सूरत उस समय पश्चिमी व्यापारियों का गढ़ था और हिन्दुस्तानी मुसलमानों के लिए हज पर जाने का द्वार। यह एक समृद्ध नगर था और इसका बंदरगाह बहुत महत्वपूर्ण था। शिवाजी ने चार हजार की सेना के साथ छः दिनों तक सूरत को के धनड्य व्यापारि को लूटा आम आदमि को नहि लुटा और फिर लौट गए। इस घटना का जिक्र डच तथा अंग्रेजों ने अपने लेखों में किया है। उस समय तक यूरोपीय व्यापारियों ने भारत तथा अऩ्य एशियाई देशों में बस गये थे। नादिर शाह के भारत पर आक्रमण करने तक (1739) किसी भी य़ूरोपीय शक्ति ने भारतीय मुगल साम्राज्य पर आक्रमण करने की नहीं सोची थी।

सूरत में शिवाजी की लूट से खिन्न होकर औरंगजेब ने इनायत खाँ के स्थान पर गयासुद्दीन खां को सूरत का फौजदार नियुक्त किया। और शहजादा मुअज्जम तथा उपसेनापति राजा जसवंत सिंह की जगह दिलेर खाँ और राजा जयसिंह की नियुक्ति की गई। राजा जयसिंह ने बीजापुर के सुल्तान, यूरोपीय शक्तियाँ तथा छोटे सामन्तों का सहयोग लेकर शिवाजी पर आक्रमण कर दिया। इस युद्ध में शिवाजी को हानि होने लगी और हार कीसम्भावना को देखते हुए शिवाजी ने सन्धि का प्रस्ताव भेजा। जून 1665 में हुई इस सन्धि के मुताबिक शिवाजी 23 दुर्ग मुगलों को दे देंगे और इस तरह उनके पास केवल 12 दुर्ग बच जाएंगे। इन 23 दुर्गों से होने वाली आमदनी 4 लाख हूण सालाना थी। बालाघाट और कोंकण के क्षेत्र शिवाजी को मिलेंगे पर उन्हें इसके बदले में 13 किस्तों में 40 लाख हूण अदा करने होंगे। इसके अलावा प्रतिवर्ष 5 लाख हूण का राजस्व भी वे देंगे। शिवाजी स्वयं औरंगजेब के दरबार में होने से मुक्त रहेंगे पर उनके पुत्र शम्भाजी को मुगल दरबार में खिदमत करनी होगी। बीजापुर के खिलाफ शिवाजी मुगलों का साथ देंगे।

आगरा में आमंत्रण और पलायन

शिवाजी को आगरा बुलाया गया जहाँ उन्हें लगा कि उन्हें उचित सम्मान नहीं मिल रहा है। इसके खिलाफ उन्होने अपना रोश भरे दरबार में दिखाया और औरंगजेब पर विश्वासघात का आरोप लगाया। औरंगजेब इससे क्षुब्ध हुआ और उसने शिवाजी को नज़रकैद कर दिया और उनपर ५००० सेनिको के पहरे लगा दीय॥ कुछ ही दिनो बाद[१८ अगस्त १६६६ को] राजा शिवाजी को मार डालने का इरादा ओंरन्ग्जेब का था। लेकिन अपने अजोड साहस ओर युक्ति के साथ शिवाजी और सम्भाजी दोनों इससे भागने में सफल रहे[१७ अगस्त १६६६]। सम्भाजी को मथुरा में एक विश्वासी ब्राह्मण के यहाँ छोड़ शिवाजी बनारस, गया, पुरी होते हुए सकुशल राजगढ़ पहुँच गए [२ सप्टेम्ब‍र १६६६]। इससे मराठों को नवजीवन सा मिल गया। औरंगजेब ने जयसिंह पर शक करके उसकी हत्या विष देकर करवा डाली। जसवंत सिंह के द्वारा पहल करने के बाद सन् 1668 में शिवाजी ने मुगलों के साथ दूसरी बार संधि की। औरंगजेब ने शिवाजी को राजा की मान्यता दी। शिवाजी के पुत्र शम्भाजी को 5000 की मनसबदारी मिली और शिवाजी को पूना, चाकन और सूपा का जिला लौटा दिया गया। पर, सिंहगढ़ और पुरन्दर पर मुगलों का अधिपत्य बना रहा।

सन् 1670 में सूरत नगर को दूसरी बार शिवाजी ने लूटा। नगर से 132 लाख की सम्पत्ति शिवाजी के हाथ लगी और लौटते वक्त उन्होंने मुगल सेना को सूरत के पास फिर से हराया।

राज्याभिषेक

सन् १६७४ तक शिवाजी ने उन सारे प्रदेशों पर अधिकार कर लिया था जो पुरन्दर की संधि के अन्तर्गत उन्हें मुगलों को देने पड़े थे।

पश्चिमी महारष्ट्र में स्वतंत्र हिन्दू राष्ट्र की स्थापना के बाद शिवाजी ने अपना राज्याभिषेक करना चाहा, परन्तु ब्राहमणों ने उनका घोर विरोध किया। शिवाजी के निजी सचीव बालाजी आव जी ने इसे एक चुनौती के रूप में लिया और उन्होंने ने काशी में गंगाभ नमक ब्राहमण के पास तीन दूतो को भेजा, किन्तु गंगा ने प्रस्ताव ठुकरा दिया क्योकि शिवाजी क्षत्रिय नहीं थे उसने कहा की क्षत्रियता का प्रमाण लाओ तभी वह राज्याभिषेक करेगा | बालाजी आव जी ने शिवाजी का सम्बन्ध मेवार के सिसोदिया वंश से समबंद्ध के प्रमाण भेजे जिससे संतुष्ट होकर वह रायगढ़ आया | किन्तु यहाँ आने के बाद जब उसने पुन जाँच पड़ताल की तो उसने प्रमाणों को गलत पाया और राज्याभिषेक से मना कर दिया। अंतत: मजबूर होकर उसे एक लाख रुपये के प्रलोभन दिया गया तब उसने राज्याभिषेक किया। राज्याभिषेक के बाद भी पूना के ब्राहमणों ने शिवाजी को राजा मानने से मना कर दिया विवश होकर शिवाजी को अष्टप्रधान मंडल की स्थापना करनी पड़ी। विभिन्न राज्यों के दूतों, प्रतिनिधियों के अलावा विदेशी व्यापारियों को भी इस समारोह में आमंत्रित किया गया। शिवाजी ने छत्रपति की उपाधि ग्रहण की। काशी के पण्डित विशेश्वर जी भट्ट को इसमें विशेष रूप से आमंत्रित किया गया था। पर उनके राज्याभिषेक के 12 दिन बाद ही उनकी माता का देहांत हो गया। इस कारण से 4 अक्टूबर 1674 को दूसरी बार उनका राज्याभिषेक हुआ। दो बार हुए इस समारोह में लघभग 50 लाख रुपये खर्च हुए। इस समारोह में हिन्दू स्वराज की स्थापना का उद्घोष किया गया था। विजयनगर के पतन के बाद दक्षिण में यह पहला हिन्दू साम्राज्य था। एक स्वतंत्र शासक की तरह उन्होंने अपने नामका सिक्का चलवाया। इसके बाद बीजापुर के सुल्तान ने कोंकण विजय के लिए अपने दो सेनाधीशों को शिवाजी के विरूद्ध भेजा पर वे असफल रहे।

मृत्यु और उत्तराधिकार

तीन सप्ताह की बीमारी के बाद शिवाजी की मृत्यु अप्रैल 1680 में हुई। उस समय शिवाजी के उत्तराधिकार शम्भाजी को मिले। शिवाजी के ज्येष्ठ पुत्र शम्भाजी थे और दूसी पत्नी से राजाराम नाम एक दूसरा पुत्र था। उस समय राजाराम की उम्र मात्र 10 वर्ष थी अतः मराठों ने शम्भाजी को राजा मान लिया। उस समय औरंगजेब राजा शिवाजि का देहान्त देखकर अपनी पुरे भारत पर राज्य करने कि अभिलाशा से अपनी ५,००,००० सेना सागर लेकर दक्षिण भारत जीतने निकला। औरंगजेबने दक्षिण मे आतेही अदिल्शाहि २ दिनो मे ओर कुतुबशहि १ हि दिनो मे खतम कर दी। पर राजा सम्भाजी के नेतृत्व मे मराठाओने ९ साल युद्ध करते हुये अपनी स्वतन्त्रता बरकरा‍र रखी। औरंगजेब के पुत्र शहजादा अकबर ने औरंगजेब के खिलाफ विद्रोह कर दिया। शम्भाजी ने उसको अपने यहाँ शरण दी। औरंगजेब ने अब फिर जोरदार तरिकेसे शम्भाजी के खिलाफ आक्रमण करना शुरु किया। उसने अंततः 1689 में संभाजी के बिवी के सगे भाई ने याने गणोजी शिर्के की मुखबरी से शम्बाजी को मुकरव खाँ द्वारा बन्दी बना लिया। औरंगजेब ने राजा सम्भाजी को बदसुलुकि ओउर बुरी हाल कर के मार दिया। अपनी राजा को औरंगजेब ने बदसुलुकि ओउर बुरी हाल मारा हुआ देखकर सबी मराठा स्वराज्य क्रोधीत हुआ। उन्होने अपनी पुरी ताकद से तीसरा राजा राम के नेत्रुत्व मे मुगलों से संघर्ष जारी रखा। 1700 इस्वी में राजाराम की मृत्यु हो गई। उसके बाद राजाराम की पत्नी ताराबाई ने 4 वर्षीय पुत्र शिवाजी द्वितीय की संरक्षिका बनकर राज करती रही। आखिरकार २५ साल मराठा स्वराज्य के यूदध लडके थके हुये औरंगजेब की उसी छ्त्रपती शिवाजी के स्वराज्य मे दफन हुये।

शासन और व्यक्तित्व

शिवाजी को एक कुशल और प्रबुद्ध सम्राट के रूप में जाने जाते है हँलांकि उनको अपने बचपन में पारम्परिक शिक्षा कुछ खास नहीं मिली थी। पर वे भारतीय इतिहास और राजनीति से वाकिफ़ थे। उनने शुक्राचार्य तथा कौटिल्य को आदर्श मानकर कूटनीति का सहारा लेना कई बार उचित समझा था। अपने समकालीन मुगलों की तरह वह् भी निरंकुश शासक थ, अर्थात शासन की समूची बागडोर राजा के हाथ में ही थी। पर उस्के प्रशासकीय कार्यों में मदद के लिए आठ मंत्रियों की एक परिषद थी जिन्हें अष्टप्रधान कहा जाता था। इसमें मंत्रियों के प्रधान को पेशवा कहते थे जो राजा के बाद सबसे प्रमुख हस्ती था। अमात्य वित्त और राजस्व के कार्यों को देखता था तो मंत्री राजा की व्यक्तिगत दैनन्दिनी का खयाल रखाता था। सचिव दफ़ातरी काम करते थे जिसमे शाही मुहर लगाना और सन्धि पत्रों का आलेख तैयार करना शामिल होते थे। सुमन्त विदेश मंत्री था। सेना के प्रधान को सेनापति कहते थे। दान और धार्मिक मामलों के प्रमुख को पण्डितराव कहते थे। न्यायाधीश न्यायिक मामलों का प्रधान था।

मराठा साम्राज्य तीन या चार विभागों में विभक्त था। प्रत्येक प्रान्त में एक सूबेदार था जिसे प्रान्तपति कहा जाता था। हरेक सूबेदार के पास भी एक अष्टप्रधान समिति होती थी। कुछ प्रान्त केवल करदाता थे और प्रसासन के मामले में स्वतंत्र। न्यायव्यवस्था प्राचीन पद्धति पर आधारित थी। शुक्राचार्य, कौटिल्य और हिन्दू धर्म शास्त्रों को आधार मानकर निर्णय दिया जाता था। गाँव के पटेल फौजदारी मुकदमों की जाँच करते थे। राज्य की आय का साधन भूमिकर था पर चौथ और सरदेशमुखी से भी राजस्व वसूला जाता था। चौथ पड़ोसी राज्यों की सुरक्षा की गारंटी के लिया वसूलेजाने वाला कर था। शिवाजी अपने को मराठों का सरदेशमुख कहता थ और इसी हैसियत से सरदेशमुखी कर वसूला जाता था।

धार्मिक नीति

शिवाजी एक समर्पित हिन्दु थे तथा वह् धार्मिक सहिष्णु भी थे। उस्के साम्राज्य में मुसलमानों को धार्मिक स्वतंत्रता थी। कई मस्जिदों के निर्माण के लिए शिवाजी ने अनुदान दिया। हिन्दू पण्डितों की तरह मुसलमान सन्तों और फ़कीरों को भी सम्मान प्राप्त था। उन िक सेना में मुसलमान सैिनीक भी थे । शिवाजी हिन्दू संकृती को बढ़ावा देते थे। पारम्परिक हिन्दू मूल्यों तथा शिक्षा पर बल दिया जाता था। वह् अपने अभियानों का आरंभ भी अक्सर दशहरा के मौके पर करते थे

चरित्र

शिवाजी महाराज को अपने पिता से स्वराज कि शिक्शा ही मिली जब बीजापुर के सुल्तान ने शाहजी राजे को बन्दी बना लिया तो एक आदर्श पुत्र ती तरह उस्ने बीजापुर के शाह से सन्धि कर शाहजी राजे को छुड़वा लिया। इससे उनके चरित्र में एक उदार अवयव ऩजर आता है। उसेक बाद उन्होने पिता की हत्या नहीं करवाई जैसाकि अन्य सम्राट किया करते थे। शाहजी राजे के मरने के बाद ही उन्होने अपना राज्याभिषेक करवाया हँलांकि वो उस समय तक अपने पिता से स्वतंत्र होकर एक बड़े साम्राज्य के अधिपति हो गये थे। उनके नेतृत्व को सब लोग स्वीकार करते थे यही कारण है कि उनके शासनकाल में कोई आन्तरिक विद्रोह जैसी प्रमुख घटना नहीं हुई थी।

वह् एक अच्छे सेनानायक के साथ एक अछा कूटनीतिज्ञ भी था। कई जगहों पर उन्होने सीधे युद्ध लड़ने की बजाय भग लिया था। लेकिन येही उनकी कुट निती थी, जो हर बार बडेसे बडे शत्रुको मात देनेमे उनका साथ देती रही।

शिवाजी महाराज की "गनिमी कावा" नामक कुट निती, जिसमे शत्रुपर अचानक आक्रमण करके उसे हराया जाता है, विलोभनियतासे और आदरसहित याद किया जाता है।

शिवाजी महाराज के गौरव मे ये पन्क्तियान लिख गई है :-

"शिवरायांचे आठवावे स्वरुप। शिवरायांचा आठवावा साक्षेप।

शिवरायांचा आठवावा प्रताप। भूमंडळी ॥"